Derya Oğuz
Felsefe, düşünsel düzeyde soyutlama ve kavramsal düşünme edimi ile karakterize olduğu için, genellikle çocukların dünyası için uygun değilmiş gibi düşünürüz. Ancak bu ilk bakışın aksine, çocukların zihinsel ve duygusal kapasiteleri oldukça geniştir. Merakları ve keşfetme istekleriyle yaşama dair sordukları ilginç sorular, çocukların zihinsel düzenekleri ile ilgili önemli bir veri sunar. Çoğu zaman sahip oldukları saf bakış açısı, yetişkinlerin gözünden kaçan ya da sorgulamayı bıraktıkları konuları gündeme getirir ve yetişkinlerin de bazı konuları yeniden gözden geçirmelerine sebep olur. Bu nedenle çocuklarla felsefe yapmak, sadece onların bilişsel ve duygusal gelişimlerine katkıda bulunmakla kalmaz, aynı zamanda yetişkinlerin de felsefi düşünme biçimini yeniden değerlendirmesine ve derinlemesine anlamasına yardımcı olabilir.
Öncelikle felsefeyi hangi anlamda kullandığımızdan ve çocuklar söz konusu olduğunda nasıl tanımladığımızdan söz edelim. Felsefeyi çok genel anlamda çocuklar için bir düşünce etkinliği olarak kabul edebiliriz. Yetişkinlerin dünyasında felsefe, görece az sayıda insanın uğraştığı bir alandır. Genellikle lise hayatımızda anlamadığımız bir ders olmaktan öteye gitmemiştir. Hatta biraz indirgemeci bir tavırda kullanılan “felsefe yapmak” deyimiyle karşılaşırız hayatta kimi zaman. Önemini biraz anlamış olanlar için ise, hayatın koşuşturması içinde öncelikler yerini aldıkça sorgulamalar ve felsefi bakış açısı alt sıralara düşer. Varsayımlarımızı sorgulamaz oluruz ve içinde bulunduğumuz bağlamın bir ürünü olduğumuzu unuturuz. Otomatik pilotta yaşar gideriz. Ne zaman ki hayatın normal akışı içinde rutinlerimizden sıyrılmamıza sebep olan bir durum ortaya çıkar, o zaman durup düşünmeye ve bazı şeyleri sorgulamaya başlarız. Yüzeysel yaşam biçimimiz bizi daha derinlere dalmaya iter. Çocuklara dönecek olursak, onlarda durum farklıdır, süreç pek böyle işlemez. Çocuklar, içine doğdukları dünyada kendilerine sunulan hazır anlam paketlerini kabul etmeden önce bazı sorular sorarlar ve anlamın peşine düşerler. Her şeyi anlamak isterler ve aslında aldıkları cevaplara göre bir bakıma zihinlerini inşa ederler.
İşte bu noktada P4C, diğer bir deyişle ‘Çocuklar için felsefe’ devreye girer. Çocuklar için felsefe, çocukları bildiğimiz anlamda felsefe konuları ve kişileriyle tanıştırmak anlamına gelmez. Somut algılama döneminde olan çocuklar zaten soyutlama yapamaz ve kavramsal düzeyde düşünemez. Çocuklar için felsefenin amacı, duygusal zekalarını beslemek, başkalarının farklı düşünebileceğini öğrenmek, eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek ve etraflarında gördükleri dünya hakkında daha derin bir bakış açısı kazanmalarına yardımcı olmaktır. Bu doğrultuda çocukların sorduğu sorulara verilen yanıtlar çok önemlidir. Soruların muhatabı olan anne, baba, öğretmen ya da yetişkin her kimse, verdiği cevaplarla ya çocuğun merak duygusuna zarar verecek ya da merakını gidermeye çalışarak daha çok soru sormasını teşvik edecek ve düşünme etkinliğini yeni bağlamlara taşıyacaktır. Böylelikle çocuk, giderek genişleyen algılama kapasitesini ve zihnini fark edecek, kendisi ve dış dünya arasında güçlü bir bağ kurmaya başlayacaktır.
Çocuklar için felsefe (P4C), 1960’lı yıllarda Amerikalı felsefe profesörü olan Matthew Lipman’ın ilkokul düzeyindeki çocuklara yönelik çeşitli çalışmalarla başlattığı ve daha sonra Ann Margeret Sharp ile birlikte kurumsallaştırdığı bir konsepttir. Lipman ve Sharp, 1974 yılında New Jersey’de kurdukları enstitü (Institute for the Advancement of Philosophy for Children- IAPC) ile çocukların düşünce becerilerini geliştirmek ve onları felsefi düşünce ile tanıştırmak amacıyla çalışmışlardır. Kurdukları konsept, dünyanın birçok yerinde yankı bulmuş, kendileriyle işbirliği halinde çalışan arkadaşlarının da yardımıyla kapsamlı, sistematik bir müfredatı ve sınıf metodolojisi olan ampirik olarak doğrulanmış pedagojik bir yaklaşım haline gelmiştir. Çocuklar için felsefe konseptinin teorik altyapısı, sosyal etkileşimi bir öğrenme aracı olarak kullanan sosyal yapılandırmacı öğrenme modellerine dayanır (Oyler, 2006, s.2). Sosyal etkileşim, diğer bir deyişle çocukla başlatılan birebir diyalog, çocuğa eleştirel, özenli ve yaratıcı düşünmenin kapılarını açar.
Buna göre uygulayıcı yetişkin ile çocuk arasında bir eser ya da bir konu üzerinden bir diyalog başlatılır. Yetişkin ile çocuk arasında var olan ya da sonradan kurulan bağ, diyaloğun gelişmesine katkıda bulunur. Böylelikle karşılıklı bir biçimde düşünme edimi gerçekleştirilir ve hem çocuğun hem de yetişkinin duygu düşünce dünyası gelişir. Çocuklar için felsefe uygulamasında çocuklar yaratıcı analitik ve eleştirel düşünmeyi öğrenmeye başlar, çeşitli fikirlerini sorgular, neden-sonuç ilişkisi kurmaya çalışır, varsayımlarını sorgular, akıl yürütmeye başlar, yeni bağlantılar kurar, örnekler geliştirir, problem çözme becerisi geliştirir ve dünya ile ilgili sınırlarını oluşturmaya başlar. Bunu yaparken özenlidir, başkalarının fikirlerini dinler, kendi fikirleriyle karşılaştırır. Diğer taraftan dayanışmacıdır, tartışmalara katılır, birlikte hareket eder, fikir üretmeye ve çalışmaya açıktır (Yılmaz ve Bilican, 2019, s. 15).
Çocuk ve yetişkin arasında gerçekleşen iletişimde çocuk edebiyatı ürünleri önemli bir araç niteliği taşır. Çocuk edebiyatı ilkeleri doğrultusunda çocuklar için yazılmış masal, öykü, kitap gibi her türlü çocuk edebiyatı ürünü, çocuklarla felsefe yapmak için kullanılabilir. Yeter ki ilgili ürün, çocuğun düşünsel dünyasını harekete geçirecek nitelikte olsun. Bu kriteri karşılayan bir ürün seçilir. Uygulayıcı yetişkin, ürünü gözden geçirir ve öncelikle kendine sorular sorar. Bunlar, ürünün hangi ana fikri ya da sorunu işlediği, bunun için hangi kavramlara başvurulabileceği ve nelerin gündeme getirilebileceği gibi sorulardır (a.g.e., s.22). Çocuk edebiyatı ürününü önceden okuyan yetişkin, ürünle ilgili bir taslak belirler ve bir soru kadranı (a.g.e., s. 25-26) oluşturur. Bu doğrultuda metne dayalı doğrudan metinle ilgili sorular ve kavramsal düzeye taşınabilecek metin dışı sorular oluşturmaya çalışır. Metinle ilgili metinden çıkarılabilecek soruların yanı sıra bu kısımda çocuğun hayal dünyasını yoklayan ve harekete geçiren sorular da eklenebilir. Sözgelimi “Alice Harikalar diyarında”[1] eserini örnek verelim. “Alice nasıl bir yerdedir?” ya da “Alice uyandığında kendini nasıl hisseder?” soruları metne dair soru örnekleridir. Bunun yanı sıra “Sizce merak nasıl bir şeydir?” ya da “Rüya nasıl görülür?” gibi sorular çocukların kendi hayatlarından yola çıkarak fikir yürütebilecekleri sorulardır. Metin dışı sorulara gelirsek “Beyaz tavşanlar nerede yaşar?” ya da “Kraliçe ne demektir?” gibi metindeki olgular üzerinde düşünmeyi gerektiren sorular hazırlanabilirken aynı zamanda konuyu kavramsal düzeye taşıyan “Nasıl mutlu olunur?”, “Rüyalar gerçek midir?”, “Zaman nasıl geçer?”, “Sonsuzluk nedir?” gibi sorular da hazırlanır. Böylelikle çocukların kavramlar üzerinde düşünmeye başlaması amaçlanır. Bu uygulama aynı zamanda yetişkin uygulayıcının da çıkarım yapmasını ve kavramlarla ilgili düşünmesini ve bir çerçeve belirlemesini sağlar.
Çocuklar için felsefe uygulamasında bir kitap, öykü, masal okuma etkinliği düzenlenebilir ve hep birlikte kitap okunabilir. Öncesinde konuyla ilgili ısınma etkinlikleri yapılabilir. Bunun yanı sıra boyama, drama, haritalama gibi hazırlayıcı, tamamlayıcı etkinlikler de hazırlanabilir (a.g.e., s. 27). Örneğin herkesin birkaç dakika gözlerini kapatması ve uyuyor gibi yapması istenebilir. Arkasından gözler kapalıyken ne olduğu, ne hissedildiği, ne düşünüldüğü ya da ne görüldüğü sorulabilir. Her ne kadar birkaç dakika da olsa rüya görüp görmedikleri konuşulabilir. Ardından hep birlikte kitap okumaya geçilebilir ve arkasından soru-cevaplarla ilerlenebilir. Hazır bulunuşluk düzeylerine göre oluşturulmuş bir kavram haritası, çocukların düşünme ve bağlantı kurma biçimleri ile ilgili oldukça zengin veri sunabilir.
Bu uygulamayı gerçekleştirme sırasında oluşabilecek zorluklar ve sorunları da hesaba katmak gerekebilir. Sözgelimi çekinen çocukları cesaretlendirmek, çocukların fikirlerini tartışmasına izin vermek, örnek oluşturmak, karşıt fikirlerin tartışılmasına zemin hazırlamak, uygulayıcı olarak çocukları etkileyecek biçimde kendi fikrini belirtmekten kaçınmak gibi konular uygulama sırasında rehber olabilir (a.g.e., s. 31). Hazırlanan sorular ve alınan cevaplar sonrasında değerlendirilir. Uygulama sonucunda elde edilen kazanımlarla ilgili bir liste hazırlanabilir. “Alice Harikalar Diyarında” eseri özelinde sözgelimi:
- Hayal dünyası genişler.
- Rüya konusunda bilgi sahibi olur.
- Hayvanlara yönelik olumlu duygular geliştirir.
- Amaç odaklı olmayı öğrenir.
- Dün ve bugün arasındaki fark üzerine düşünür.
- Zaman olgusunu düşünür.
- Başkalarının kendisini nasıl gördüğü üzerine düşünür.
- Başka bakış açıları olduğunu keşfeder.
- Sevginin önemini anlar.
- İşini yeterince iyi yapmanın ne demek olduğunu kavrar.
- Yalnız kalmak üzerine düşünür.
- Ağlama ve duygularını fark etme üzerinde düşünür.
- Her günün yeni bir gün olduğunu anlar.
- Herhangi bir konuda elinden geleni yapmak ve hemen vazgeçmemek gerektiğini kavrar.
Yukarıdaki kazanımlar belki yeni konulara kapı açacak ve yeni sorgulamalarla çocukların düşünsel dünyasının gelişmesine katkı sağlayacaktır.
Uygulama sırasında çıkabilecek olası sorunlar ve konuyla ilgili zorluklar ne olabilir diye düşündüğümüzde, çocukların zaman olgusunu algılama biçimlerindeki farklılıklar dikkati çekebilir. Bu konuda tartışma başlatılabilir. Tartışmayı yönetmek oldukça önemlidir. Çocukların birbiriyle etkileşiminde zıt fikirlerin birbiriyle çelişmesi durumu ortaya çıkabilir. Uygulayıcının bu noktadaki tavrı belirleyicidir. Herkesin fikrini dinlediğinden ve herkesin birbirini dinlediğinden emin olmalıdır. Bunun dışında konuyla ilgili zamanı etkili kullanmaktan söz edilebilir. “Alice Harikalar Diyarında” eseri özelinde rüyaların gerçekle ilişkisi irdelenebilir. Merak duygusunun insan hayatındaki yerinden söz edilebilir. Hayvan sevgisi üzerinde durulabilir. Duruma göre yaşamda bir amaç edinmenin önemi konuşulabilir. Burada önemli olan çocukların düşüncelerini ve fikirlerini belli bir doğrultuda yönetmek değildir. Düşünmeleri ve sorgulayabilmeleri için zihinlerine birer tohum atmak ve onları cesaretlendirmek, sonraki yaşamalarında kendilerini inşa etmelerine yardımcı olacaktır.
Çocuklar için felsefe, belirli eğitim kurumlarından eğitimi alınan ve uygulayıcı sertifikası ile uygulanabilen bir yaklaşımdır. Bu ve bunun gibi sistematik bir biçimde eğitimi alınarak gerçekleştirilen özenli çalışmalarla çocuklar, muhakeme becerilerini geliştirebilir, farklı bakış açıları edinebilir, düşünmenin çeşitli biçimleriyle tanışır, hayata karşı duyarlı ve özenli birer bireyler olarak toplumsal düzeni yeniden inşa edebilir. Lipman’a göre düşünme biçimlerinin geliştirilmesi ile uzun vadede toplumsal ölçekte olumlu gelişmeler yaşanacaktır. Bu sayede toplum bilinci ile yetişen, sorgulayan, özenli düşünebilen, sorun çözme becerisi gelişmiş bireyler yetişecek, toplumda olumsuzluklar daha az yer edinecektir (Lipman, 2001; 2003).
Kaynakça
Lipman, Matthew. (2001). Philosophy for children: Some assumptions and implications. https://www.researchgate.net/publication/337291946_Philosophy_for_Children_Some_Assumptions_and_Implications#fullTextFileContent
Lipman, Matthew. (2003). Thinking in education (2nd ed.). Cambridge/New York: Cambridge University Press.
Oyler, Joe. (2016). Philosophy with children: The Lipman-Sharp approach to philosophy for children. Encyclopedia of educational philosophy and theory (2016): 1-7.
Yılmaz, Nurşah ve Bilican, Murat Yılmaz (2019). Çocuk Edebiyatı ve Felsefe: Öğretmen ve Veliler için Uygulama Örnekleri, 40 Kitap 45 Soruşturma, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
-
“Alice Harikalar Diyarında” eserinin P4C çalışması bağlamında ele alınması ile ilgili kapsamlı bir çalışma için bkz. “Lewis Carroll’ın “Alice Harikalar Diyarında” Eserinin P4C Çalışmaları Bağlamında Kullanım Olanağının Değerlendirilmesi”, Alper Elvan Polat, 2023, Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, Kaygı 22/3, 654-680. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3334587. ↑
