Necdet Neydim
Astrid Lindgren Pippi Uzunçorap romanını kızının onuncu yaş günü armağanı olması için yazdı. Ama kitap daha sonra ona büyük bir ün sağladığı gibi edebiyat dünyasına öncü bir roman ve roman kahramanı armağan etti.
Lindgren 1907 de İsveç’in Vimmerbery kentinde doğdu. İlk öyküsü 1940 ta, 1945 te de ünlü kitabı Pippi Uzunçorap yayımlanmış oldu.
Pippi ona ün getirmesinin yanında aynı zamanda ödüller de getiren kitap oldu: 1958 Hans Cristian Andersen, 1973 Lewis Carroll Shelf, 1993 te Unesco Barış ödülü’nü aldı.
Lindgren 1978 de Frankfurt Kitap Fuarında çocuklar için yazan dünyanın en büyük yazarı olarak ilan edildi.
Lindgren 80 kitap yazdı, kitapları 76 dile çevrildi bir çoğu filme çekildi. Pippi bunlar arasında en ünlüsüdür.
Yeni çocuk edebiyatı’nın temel anlayışına göre bu edebiyat tek tip çocuk anlayışına karşıdır. Onun abartılı bir biçimde değerlendirilmesi karşı olduğu gibi, kutsallaştırılmasına ya da nesneleştirilmesine de karşıdırlar. Bu edebiyat çocuğa dönük tüm duygusal yaklaşımları, romantikliği, çocuksuluğu dışlar. Ona karşı önyargısız ve nesneldirler.
Yeni çocuk edebiyatı yazarları, genel olarak 30’lu yıllarda doğmuş bir kuşağı temsil ederler. Onlar çocukluklarını ya savaşın son yıllarında ya da savaş sonrasında yaşamışlardır. Bu dönem, sosyo-politik koşulların yarattığı yoksulluk ya da yoksunluklar nedeniyle çocuklara özel bir muamele ya da özel bir dünyanın sunulamadığı bir dönemdir. Dönemin koşulları yetişkin ve çocukları öncelikle acı, yoksunluk ve yoksullukta eşitlemiştir.
Bu süreç aynı zamanda yetişkinlerin sarsılmaz iktidarının da gevşemesi anlamını taşıyordu. Bu da çocuklara bağımsız bir alan sağlıyordu. Dönem yazarlarına baktığınızda genel olarak çocukluk anılarının duygusallık içermediğini görürsünüz. Anlatılanlar gönül rahatlatan değil aksine zor bir çocukluğun katı aktarımları olarak karşımıza çıkar.
Çocuğu toplumsallaştırma görevi mi onun iç dünyasının keşfi mi?
Yeni çocukluk kavramının edebiyatta yer almaya başlaması, yaşanan sürecin doğal bir sonucudur. Bu kavram aynı zamanda çocuk gerçekliği ve eşitliğini de temel alan bir kavramdır. Buna göre:
- Eşitlikçi bir anlayışla yaklaşılan çocuktan saklanan sır yoktur. Onlardan gizli bir şey olamaz. Çocuktan bilgi saklanamaz, bilgiye ulaşımı engellenemez.
- Toplumun bir parçası olan çocuk, o toplumun hangi mekanizmalarla yürüdüğünü bilme hakkına sahiptir.
- Çocuk edebiyatı, çocuk okurlarına var olan toplumsal sistemin çelişkilerini, yapısını, kalıplarını anlatmayı kendine görev edinir.
- Çocuk edebiyatı, toplumun merkezi çatışan güçleri olan kapitalistlerden, işçilerden, kiracı ve mal sahiplerinden, devlet ve yurttaştan söz eder.
Başlangıçta yukarda vurgulanan anlayışlardan yola çıkan çocuk edebiyatı yazarları, çocukların gerçekten anlamaya ve aydınlanmaya gereksindikleri konuların, onların kendi yaşamlarına dönük olması gerektiğini anlarlar. Çocuklar asıl olarak aile içi gerginlikler, sıkıntılı okul durumları, mahallede kısıtlanmış oyun alanları, arkadaş çevresinde yaşanan çekişmeler, karşı cinsle yaşanan sorunlar, yabancılaşma ve kendini öteki hissetme gibi sorun alanlarıyla ilgilidirler.
Eşitlikçi çocuk edebiyatı, yazınsal bir kalıba sokulmuş politik didaktik tavırdan vazgeçip, çocukların ilk bakışta basit görünen sıkıntılarıyla ve dertleriyle dolu olan günlük yaşamlarını konu alan metinlere yönelmiştir.. Böylece, bu alan, çocukların gerçek yaşam koşullarını araştıran yetkin bir konuma yükselmiş; buna koşut olarak da yazarlar, politik kuram ve propagandayı merkeze almaktan vazgeçip, yansız ve insani vicdanı öne çıkartan sosyal gözlemciler olmaya başlamışlardır.
Bu gözlemler, çocukların günlük yaşamını etkileyen dış etkenler, onu belirleyen koşullar, çocukların haklarını kısıtlayan , onların gelişimini engelleyen, çocuğun gerçekliğini görmezden gelip(hiçe sayıp) onları yanlış anlayan ve anlatan yetişkinler dünyasına yönelmiş ve onları anlatmaya başlamışlardır. Oysa o güne dek yapılanlar çocukları gözleme dayanmamış, aksine, yazarların düşledikleri figüre göre biçimlenmişlerdir. Bu figür, saygılı, akıllı, iyilik ve sadakat dolu olarak tanımlanan bir figürdür. Onun(çocuğun) yaşam gerçekliği, psikolojisi, onu etkileyen ve biçimlendiren faktörler görmezden gelinmiştir.
Pipi Uzunçorap’ın ortaya çıkışı. 75 yıldır devam eden serüven
Astrid Lindgren Pipi Uzunçorap’ı küçük kızının rahatsızlığı nedeniyle eve kapandığı dönemde kendisini oyalamak için yazmaya başlar. Çalışmalarını ilk olarak 1945’ler de saygın bir çocuk edebiyatı yelpazesi olan Boniers’e götürür ama olumsuz yanıt alır. Yayınevi, metni, dönemine göre anarşist bulmuş ve reddetmiştir. Lindgren, döneminin klasik çocuk anlayışını reddeden bir metin yazmıştır ve bu nedenle onun çocuk edebiyatı yelpazesinde yeri yoktur.
Ancak Raben&Sjögren yayınevi, kitabı yayımlama cesareti gösterir. Kitap piyasaya çıktığında ülkedeki hemen tüm yazarlar, öğretmenler, din adamları, aileler, ahlak ve gelenekleri savunma adına ayağa kalkar. Uzunçorap Pippi çocukları anarşist olmaya özendirmekle suçlanır, yargılanır hatta ortadan kaldırılması (yayımlanmaması) için davalar açılır.
Ama gün geçtikçe Pippi’nin ünü yayıldıkça yayılır başka ülkeleri gezer ve yayınevini iflasın eşiğinden kurtarıp dünyanın en iyi çocuk kitapları yayımlayan yayınevi listesinde ilk sıralara taşır.
Kitap tüm bu yönleriyle bizde de tepki çekmiştir. 70’li yıllarda TRT de dizi filmi yayınlanmaya başlanmış ancak hem eğitimcilerin hem de ailelerin karşı çıkması nedeniyle yayından kaldırılmıştır. Kitap halen eğitim sisteminde çok da sempatiyle karşılanan bir kitap olarak görülmemektedir, çünkü içeriğiyle okul sistemine dahil olması oldukça zordur; ancak tüm bunlara karşın kitabın çocuğa göreliği ve içerdiği konu ve kurgu, onun çocuklarla buluşmasını kolaylaştırmış, metin, okul sisteminin dışında da okuruyla buluşmayı başarmıştır. Günümüzde sempatiyle okunan kitapların başında gelmektedir.
Pippi Uzunçorap
Türkiye’de Astrid Lindgren deyince ilk akla gelen kitaptır, Pippi Uzunçorap. Fantastik çocuk kitapları arasında bir klasiktir. Çocuğa kendi başına bağımsız bir dünya kurabilen ve bu dünya içinde onu özgürleştiren bir yapıdadır bu kitap.
Pippi’nin annesi, o daha küçükken ölmüştür. Dokuz yaşına kadar babasıyla denizlerde yaşayan Pippi, babasını bir adanın krallığında bırakır ve kente gelip, kentin ucunda bulunan bahçeli bir eve yerleşir. Pippi yetişkinler dünyasına aykırı gelebilecek tüm özelliklere sahiptir. Evde yalnız başına yaşar; balkonda at besler; okula gitmez; ama okul düzenini alt üst edecek, eğitim sisteminin tüm komik yönlerini ortaya koyar.
Yaşıtı bütün kız çocukları her gün düzgün taranmış kurdelalı saçları ile cici bir kız olarak bebekleriyle oynarken ve yanı sıra asla niçin sorusunu sormayıp büyüklerine daima itaat ederken; Pippi, çevresindekileri soru yağmuruna tutar, fantastik yolculuklara çıkar, korsanlarla savaşır, öylesine güçlüdür ki, benekli atı hastalandığında onu kucağına alıp kaldırır, evlerin çatılarında korkusuzca koşar, pencerelerden atlar, ağaçların tepesine çıkıp maymunu ile şarkılar söyler, evinde tek başına yaşar, dahası kendi pastasını kendisi yapar
Ayrıca yalnız başına yaşayan bir kız olarak kadın özgürlüğünü de temsil eder.
Satın almak istediği köşkün bahçesindeki meşe ağacından rahatsız olan ve onun hemen kesilmesini isteyen Kibar Bay, vahşi sistemin sembolik temsilcisidir. Kar elde edebileceğine inandığı her yeri yağmalama, onu paraya çevirme hırsı dizginlenemez bir durumdadır. Çocukların, duygusal, ama aynı zamanda akılcı uyarılarını duymazdan geldiği gibi, kendisinin zaten bunu anlamayı sağlayacak bir geçmiş birikimin olmadığını da açık bir dille ifade edebilmektedir.(karş. Lindgren s 14)
Yukarda da vurguladığımız gibi Kibar Bay, karşısına çıkacak her şeyi paraya çevirmeye kodlanmıştır. Sistem onu bu şekilde kodlarken aynı zamanda eğitim sistemini de buna göre biçimlendirmeyi ihmal etmez. Pippi’nin son cümleleri bu koşullanmaya dönük güçlü bir ironiyi içinde saklar.
Çocuklarla ilgili çok önemli noktalardan biri de onların sosyal yaşamın içinde nasıl tanımlandıklarıdır. Toplumsal temel anlayış onların varlıklarına hasbelkader –çünkü doğmuşlardır ve çünkü çocuklar toplumsal süreklilik için gereklidir- tahammül eder; ancak kendilerini sessel olarak görünür kılarak yetişkinler dünyasını rahatsız etmelerine de pek izin verilmez.(krş Lindgren s.14)
Pippi’nin Bayan Settergren’in sözlerine karşı çıkışı, -ki böyle başkaldırılar çocuk edebiyatına bu öncü yazarlar yoluyla girmiştir- edebiyatta yenidir ve yeni bir başkaldırıyı temsil eder.
Pippi Uzunçorap ve dil
Lindgren kavramlarla da dalga geçer. Pippi’nin bulduğu bir sözcük öyle yerlerde kullanılır ki, sözcüğün ne olduğundan daha çok ona yüklenen anlamın, algıların ve göndermelerin asıl işlevi taşıdığını metin bağlamına baktığımızda açıkça görürüz.
“İnanılacak gibi değil,” dedi. Dünyada bunca insan varken bunu benim bulmuş olmam, inanılacak gibi değil.”
Tomi ile Anika bir ağızdan,
“Ne buldun?” diye sordular.
Pippi’nin yeni bir şey bulmuş olması onları şaşırtmamıştı. Pippi her zaman böyle şeyler yapardı. Ama ne olduğunu bilmek istiyorlardı.
“Nedir o bulduğun, Pippi?”
“Yeni bir sözcük,” dedi Pippi, onlara bakarak. Tomi ile Anika orada olduklarını yeni fark etmiş gibiydi. “Yepyeni bir sözcük.”
“Neymiş o sözcük ?” dedi Tobi.
“Olağanüstü bir sözcük,”dedi Pippi. Şimdiye kadar duymuş olduğum en olağanüstü sözcük.”
“Bize de söyle,”dedi Anika.
“Mıncırık,”dedi Pippi gururlu bir tavırla.
“Mıncırık mı?” dedi Tomi. “Ne demek o?”
“Ben de bilmek isterdim,”dedi Pippi. “Tek bildiğim, elektrikli süpürge olmadığı.”
Sözcükler her zaman onu üretenlerin yüklediği anlamda kullanılmayabilirler. Toplumsal tarihsel süreç, sözcüklere, toplumun algısında deneyim, kültür, uygulanmışlık, kabullenmişlikler içeren bir zaman diliminde, anlamını ve anlamsal göndermelerini içselleştiren işlemde bulunur ve artık sözcüğü her duyan, onun tarihsel süreçte yüklendiği anlamları- elbette kültürel birikimi çerçevesinde- algılayabilir. Bu nedenle Pippi’nin oluşturduğu sözcük olan “mıncırık” ne anlam taşıdığıyla değil ne anlam yüklendiğiyle değerlendirilebilir.
Pippi ve Değerler Sisteminin Çöküşü
Yetişkinler dünyası aslında kendilerinin bile yeterince inanmadığı bir değerler sistemi oluşturur ve kendileri, pek dürüst olmayan bir biçimde uymaz; ama uyar görünür. Dahası, bu değerleri kendi iktidarını sürdürmek için de kullanır. Lindgren, tüm bunları, metninde çarpıcı biçimde ortaya koyar. Salt ortaya koymakla kalmaz onu alt üst eder. Yazıldığı dönemde oluşan tepkilerin haklılığı (!) elbette reddedilemez.
Bayan Rosenblum, bu minik kasabada yaşayan zengin yaşlı bir hanımdı. Eli oldukça sıkıydı, ama yılda bir kez okula gelir, öğrencilere ödüller verirdi. Hepsine değil tabii. Yalnızca uslu ve çalışkan çocuklara… Bayan Rosenblum, kimin gerçekten uslu, kimin gerçekten çalışkan olduğunu anlamak için çocuklara uzun uzadıya sorular sorardı. Bu yüzden kasabanın bütün çocukları onu düşündükçe tir tir titrerlerdi. Çünkü, ödevlerini yaparken ilgileri bir ara dağılacak olsa, ana babaları, “ Bayan Rosenblum’u unutma,” derlerdi. Bayan Rosenblum’un okula geldiği gün, çocukların, para, bir külah şeker ya da bir fanila getirmeden evlerine dönmeleri, utanç verici bir olay sayılırdı. Evet fanila… Çünkü Bayan Rosenblum, yoksul çocuklara giyecek dağıtırdı. Ama ne kadar yoksul olursanız olun, bir kilometrenin kaç santimetre olduğunu bilmezseniz, bir çöp alamazdınız.(s.38-39)
İşte bu süreç Pippi’nin devreye girişiyle değişir. Dahası alt üst olur. Pippi Rosenblum’un sorularını bilemeyen tüm çocukları ayrı bir yerde toplar,onlarla eğlenir ve kişiliklerini incitecek hiçbir şey yaşamalarına izin vermez.
Lindgren eğitim sistemini çocuklar üzerinden alaya alır. Sistemin çocuk üzerindeki etkisini ironik bir anlatımla okuruyla paylaşır.
“Yolda ağlayan beyaz bir çocuk gördünüz mü, bilin ki ya okulu yanmıştır, ya da yarım gün tatil olmuştur. Ya da ne bileyim, öğretmen eve marpımlı ödev vermeyi unutmuştur. Okullar yaz tatiline girdiğinde olanları anlatmak bile istemiyorum. Bir ağlamadır, sızlanmadır gider ki, insan bunları duyacağına, ölmüş olmayı yeğ tutar. Okulların kapıları, yaz tatili dolayısıyla kapandığında yaşsız bir tek göz bile göremezsiniz. Çocukların hepsi, ağlayarak evlerinin yolunu tutarlar. Aylarca marpım yapamayacaklarını düşündükçe, öylesine hırçınlaşırlar ki… Hiçbir şey onları bu kadar mutsuz edemez.”(s.68-69)
Pippi’nin bu okul tanımı elbette gerçeküstüdür, dahası çocuk gerçekliğiyle kesinlikle örtüşmez. Ama öylesine hoş anlatır ki, onu dinleyen çocuklar, başlangıçta şaşkınlığa düşerler; ama sonra anlatılanın tüm komikliğine rağmen, onu uyarma ihtiyacını hissederler..
Tomi ile Anika
“ Amma da saçmalıyorsun,” dediler.
Çocuk dünyası ya da gerçekliği, yetişkinlerinkinden kesin çizgilerle ayrılır, çünkü çocuk, kendi gerçekliği içinde (yetişkinlere göre) bencil, tüketici, üretim ilişkilerine geçinceye kadar yararsızdır ve görülmeye katlanılsa da, diğer talepleriyle birlikte yaşanmaya tahammül gösterilmesi oldukça zor bir varlıktır.
Yetişkinler dünyasının (gerçek anlamda) bu bencilliği, çocuğun, o dünyaya girmesini (gönüllü olarak) zorlaştırır. Bu da, oradan kaçış taleplerini ortaya koyar.
“Üçü de mutfak masasının çevresinde oturuyorlardı. Birden Tomi’nin neşesi kaçtı.
“Ben büyümek istemiyorum,” dedi kararlı bir sesle.
“Ben de,” dedi Anika.
“Büyümek pek özenilecek bir şey değil,” dedi Pippi. “Büyükler hiçbir zaman eğlenmesini bilmezler. İşleri güçleri sıkıcı çalışmalar, saçma sapan giysiler, gelin vergileri…”
“Gelin vergisi değil, gelir vergisi,” dedi Anika.
“Hepsi de aynı derece saçma,” dedi Pippi. “Boş inançlarla, saçam sapan düşüncelerle doludur hepsi de. Neymiş yemek yerken bıçağı ağzına sokmak uğursuzluk getirirmiş. Yok deve.”(s.106-107)
Pippi’nin vurguladığı gibi değerler sistemi de inanılır gerekçelere sahip değildir. Bıçağı ağzına sokmanın uğursuzluk getirmesi gibi. Oysa bunu başka türlü anlatmak ve inandırıcı olmak mümkündür. Belki de yetişkinler kendilerini anlatamadıkları için otoriter olmaktadırlar.
“Anika pembe geceliğinin içinde, yatak odasının penceresinde Issız Köşke bakıyordu.
“Bak, Pippi’yi görebiliyorum!” diye sevinçle bağırdı.
Tomi de pencereye koştu. Evet evet, o da Pippi’yi görebiliyordu. Ağaçların yaprakları döküldüğünden Pippi’nin mutfağı buradan olduğu gibi görünüyordu.
Pippi masada oturmuş, başını kollarının arasına almıştı. Önünde titreyerek yanan küçük muma dalmış bakıyordu.
“Öylesine yalnız bir görünüşü var ki,” dedi Anika. Sesi titriyordu.” Ah Tomi sabah olsaydı da şimdi ona gidebilseydik.”
…
“Bu yana baksa da ona el sallasak,” dedi Tomi.
Ama Pippi dalgın dalgın önüne bakıp duruyordu.
Sonra mumu üfledi.(s.111-112)
Yukardaki bölüme baktığımızda, tüm mizah metinlerinde olduğu gibi, ironi kadar hüzün de yüklüdür metin. İroni ve hüznün karışımı, aynı zamanda, düşünme ve sorgulamayı ve sorumlulukları yeniden ele almayı gerektirir.
Lindgren, güldürürken hüznü, hüzünlendirirken de sorgulamayı çok iyi harmanlar metninde.
Sonuç:
Astrid Lindgren’in Pippi Uzunçorap’ı koruma altına alınmış bir çocukluk döneminin yaşanıldığı ve böyle bir dönemin gerçek olmasının hayal edildiği “çocuk olma hakkı”nın sonsuz bir keyif ve aynı zamanda başkaldırı ile kullanıldığı edebiyat anlayışının öncüsüdür. Bu figür, 1950’lerden bu yana Kuzey- ve Orta Avrupa Eşitlikçi Çocuk Edebiyatı’nda önemli bir sembol figürdür. Özgür bir çocuk olan Pippi, hayal dolu cesur rüyaları, korkuları, fantezileri ve içgüdüselliğiyle aslında sıradan, çocukça bir öznellik yaşar. Tüm bunlar, her şeyden önce çok önemli bir güç imgesini kendi içinde saklı tutar. Bu nedenlerle yazar, onun güçlü, bağımsız, atılgan ve kendinden emin şekilde davranmasına izin verir. Metinlerde sıradan çocuklar olarak boy gösteren iki arkadaşıyla, Anika ve Thomas’la beraber “bu insanüstü küçük varlık” (Lindgren’in kendi kadın kahramanını adlandırdığı gibi) bütün genç okuyucularının onun üstünlüğünü ve bağımsızlığını kıskandığı inanılmaz bir macera yaşar.
Pippi, atı ve maymunuyla beraber tek başına Issız Köşkte yaşar ve at, sembolik olarak bütün gençlik enerjisini ve dizginlenmemiş dürtülerini sembolize eder.
İlgisiz ve antiotoriter davranışlarıyla Pippi, çevresindeki toplumsal norm ve kurallara yeniden ve yeniden karşı gelir, bu karşı koyuş onun kendine has yeteneğinin bir parçası olan kırılmaz özgüveninin sürekliliğini de sağlamış olur.
Kaynakça:
Asutay, Hikmet: Ergenlik Romanı, Doktora Tezi İstanbul 2000
Dahrendorf, Malte: Das Maedchenbuch und Seine Leserin, Belz Verlag, Weinheim und Basel 1978
Ewers, Hans Heino: Veraenderte kindliche Lebenswelten im Spiegel der Kinderliteratur der Gegenwart, Veraenderte Kindheit in der aktuellen Kinderliteratur, Hrsg,Hannelore Daubert- Hans Heino Ewers, Westermann Schulbuchverlag GmbH, Braunschweig 1995
Neydim, Necdet: Çocuk Edebiyatı, BU Yayınevi, İstanbul 2003
Neydim, Necdet: 80 Sonrası Paradigma Değişimi Açısından Çeviri Çocuk Edebiyatı, Bu Yayınevi ,İstanbul 2003
Lindgren, Astrid: Pippi Uzunçorap Cincin Adasında, Çev: Samiye Öz, Can Yayınları İstanbul 2000
