Antropontolojinin Işığında Çocuklar İçin Felsefe

Betül Çotuksöken

Düşünme-bilme-yaşama yolu olarak felsefenin yeni bir yapılanışı ve yöntemi olarak antropontoloji ya da insan-varlıkbilgisi çocuklar için ya da çocuklarla felsefenin de yolunu açmaktadır.^{^[2]} Ne türden olursa olsun, tüm varolanlar içinde kendine özgü yerini alan; şimdi ve burada olana bağlı olmaksızın varolanı duyumsayan, algılayan, düşünen, kendisini ve kendisi olmayanı, tüm bağlantılarını, aradalıklarını sözlü ve yazılı olarak dile getiren insan-öznenin ürünü ya da yaratısı olan felsefe antropontolojik yapılanışıyla, dayandığı kavramlarıyla, dışdünya-düşünme-dil arasındaki ilişkilere ya da insan-dünya-bilgi/bilgi olmayan arasındaki ilişkilere yönelir. Bu konumlanışıyla felsefe tıpkı insan gibi arada olandır. İnsanın arada oluşu en iyi, en yetkin yansımasını felsefi düşünmede, felsefi bilmede, felsefi yaşamada bulur.

Antropontolojik nitelikli felsefenin beş kavramı burada ileri sürdüklerimizi somut olarak gösterir. Bu kavramlar sırasıyla durum-duruş-karşılaşma-karşılama-karşılaştırma terimleridir/kavramlarıdır ve bu terimler/kavramlar antropontolojinin tümelleridir. Söz konusu tümeller tekil bir varolanı, herhangi bir durumu, nesneyi anlamayı, yorumlamayı, değerlendirmeyi sağlayanlardır. Tekil ile tümel arasındaki ilişkiden, çoğun da gerilimli ilişkiden doğan felsefe durum-duruş birlikteliğini, insan-insan, insan-insan olmayan karşılaşmalarını-karşılamalarını-karşılaştırmalarını büyüteç altına alır. İnsan davranışlarından, eylemlerinden, ilişkilerinden oluşan insan dünyasına katılan, bu dünyada yer alan her bir birey-kişi-yurttaş-ağdaş olarak insan hangi yaş ve konumda olursa olsun, durum ya da durumlar içindedir; durum ya da durumlara tanıktır; durum ya da durumlara ilişkin duruş ya da duruşlar sergiler, geliştirir; durumlarla karşılaşır, durumları karşılar ve durumları karşılaştırır.

İnsan, özellikle günümüzün teknolojik yapılanışı içinde doğallığı neredeyse en az düzeye inmiş, toplumsal-tarihsel-kültürel bir özne ya da eyleyen olarak; aynı zamanda özel-toplumsal ve kamusal alanda yaşayan özne olarak tüm karşılaşmalarını-karşılamalarını-karşılaştırmalarını çoklu ve çeşitli ilişkiler ortamında gerçekleştirir. Bu saptamalara ek olarak şu saptamada da bulunabiliriz: İnsanlar tüm eylemlerini/edimlerini yüz yüze ve/veya sanal ortamda gerçekleştirir. Günümüzde her yaştan ağdaş olarak insan-öznenin içinde yer aldığı sosyal medyayı da göz önünde bulundurmayı ihmal etmeyelim.

İster yetişkinler ortamında ister çocukların kendi aralarında ya da ister farklı yaş ve konumda olan insan karşılaşmaları arasında olsun, felsefenin gör dediklerinin eşliğinde ortaya çıkan felsefece düşünme ve felsefece bilmenin ana dayanakları buraya kadar sıraladıklarımızda kendine yer bulur. Felsefece düşünmenin sonunda felsefi düşünceler; felsefece bilmenin sonucunda felsefi bilgiler, felsefece yaşamanın eşliğinde de felsefi ilkeler ortaya çıkar. Felsefenin gör dedikleri işte burada sıralananların eşliğinde düşünene-bilene-yaşayana rehberlik eder; bu, felsefi nitelikli tamfarkındalığı (mindfulness) da imler. Hangi yaş ve konumda olursa olsun, felsefeyle buluşmanın öndayanakları bunlardır. Özellikle çocuklar söz konusu olduğunda da çocuğu karşılaşan-karşılayan-karşılaştıran bir özne olarak görmek, çocuklar için felsefenin ya da çocuklarla felsefenin başlangıç noktasını oluşturacaktır. Çocuk da içinde bulunduğu ortamdan aldığı etkilerle, tüm hazırbulunuşluğuyla karşılaştıklarını karşılar. Çocuğun duyumsayan, algılayan, düşünen, dile getiren bir özne olarak tüm yetişkinler gibi arada olmayı yaşayan bir özne olarak değerlendirilmesi tam da burada son derece önemlidir. Ancak çocuk henüz arada olduğu üzerinde herhangi bir özbükülüm (self reflection) edimini gerçekleştiremez. Çocuk henüz salt isteyen olarak tüm davranışlarını düzenler; fakat henüz isteme ediminin, isteme nesnelerinin üzerinde düşün(e)mez. Çocuk ben-ben olmayan ilişkisini yaşar ancak onun üzerinde ayrıntılı olarak düşünemez; o, henüz tamfarkındalık içinde değildir. O zaman da çocuğun durum-duruş birlikteliğinde karşılaşmalarında-karşılamalarında-karşılaştırmalarında –özenli düşünmenin rehberliğiyle tanıştırmak üzere– yetişkinlerin felsefece kolaylaştırıcılığına gereksinim olduğunu ileri sürüyorum.

Çocuklar için ya da çocuklarla felsefe yapmaya çabalayan felsefecilerin yukarıda sıraladıklarımızın eşliğinde çocuğu öncelikli olarak ben-ben olmayan ilişkisi üzerinde düşünmeye yöneltmesi verimli bir başlangıç noktasını oluşturabilir. Burada çocuklara bu sözcüklerin kendileri için ne ifade ettiği öncelikli olarak sorulabilir:

Ben ve B a ş k a l a r ı: ……………………………………………………………………………………………………………

Ben-B e n o l m a y a n: ……………………………………………………………………………………………………………

Ben ve Ö t e k i l e r: ……………………………………………………………………………………………………………

Ben-D ü n y a: ……………………………………………………………………………………………………………

İ n s a n-D ü n y a-B i l g i

Düşünelim: Karşılarına neler yazabiliriz? Bunlar sana neleri çağrıştırıyor?:

İnsan: …………………………………………………………………………………………………

Dünya: …………………………………………………………………………………………………

Bilgi: ………………………………………………………………………………………………….

Bunlar arasında bir bağlantı var mı?

İnsan sözcüğüne nerelerde rastlıyorsunuz?

Dünya sözcüğüne nerelerde rastlıyorsunuz?

Bilgi sözcüğüne nerelerde rastlıyorsunuz?

İnsan-dünya-bilgi ilişkisi üzerine hiç düşündünüz mü?

İnsan………………….yönelir.

İnsan………………….merak eder.

İnsan………………….dolaşır.

İnsan…………………….keşfeder.

İnsan……………………yaşar.

Dünya…………………..kaynağıdır.

Dünya……………………evidir.

Dünya……………………barındırır.

Dünya……………………değişir.

Dünya……………………genişler.

Bilgi………………………zenginleştirir.

Bilgi……………………..farklılaştırır.

Bilgi……………………..değiştirir.

Bilgi……………………..geliştirir.

“İnsan dünyası” sana göre ne demek?

“Bilgi dünyası” sana göre ne demek?

“Dünya” bizim evimiz mi?

“Dünya” sözcüğü sana daha başka hangi sözcükleri çağrıştırıyor? Yazabilir misin?

…………………………………………………………………………………………………

Senin günlük dünyanda kimler var?

…………………………………………………………………………………………………

Senin günlük dünyanda neler var?

…………………………………………………………………………………………………

Senin dünyanda okulun yeri ne?

…………………………………………………………………………………………………

“Düşünme” dendiğinde aklınıza neler geliyor?

…………………………………………………………………………………………………

“Dışdünya” senin için ne ifade ediyor?

…………………………………………………………………………………………………

“Dil” kimin dili, neyin dili?

…………………………………………………………………………………………………

Nasıl düşünüyorsun?

…………………………………………………………………………………………………

Neyle düşünüyorsun?

…………………………………………………………………………………………………

Neyi düşünüyorsun?

…………………………………………………………………………………………………

Kimi düşünüyorsun?

…………………………………………………………………………………………………

Ne zaman düşünüyorsun?

…………………………………………………………………………………………………

Kendini düşünmek, kendisi hakkında düşünmek ne demek?

…………………………………………………………………………………………………

***

Hepimizin bildiği gibi, her varolanın çok çeşitli özellikleri vardır. Bu saptamadan yola çıkılarak, çocukların varolandaki özellikleri “Nesi var?” oyunuyla anlamalarına yardımcı olunabilir; o zaman da şu sorular sorulabilir:

GÖRDÜĞÜN ŞEYLERİN NESİ VAR?
DUYDUĞUN ŞEYLERİN NESİ VAR?
DOKUNDUĞUN ŞEYLERİN NESİ VAR?
TATTIĞIN ŞEYLERİN NESİ VAR?
KOKLADIĞIN ŞEYLERİN NESİ VAR?
ÇEVRENDE, ETRAFINDA, DÜNYANDA KARŞILAŞTIĞIN ŞEYLERİN NESİ VAR?
ÇEVRENDE, ETRAFINDA, DÜNYANDA FARKINA VARDIĞIN ŞEYLERİN NESİ VAR?
SÖYLE BAKALIM: Örnekler vererek söyleyelim:
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
……………………………………………
……………………………………………
……………………………………………
……………………………………………
NASIL?
KAÇ TANE?
NEYLE BAĞLANTILI?
NE DURUMDA?
NEREDE?
NE ZAMANDA?
KİMİN?
O NE YAPIYOR?
ONA NE YAPILIYOR?
DAHA NASIL ANLATABİLİRİM?
NİTELİK
NİCELİK
BAĞLANTI
DURUM
YER
ZAMAN
SAHİPLİK
ETKİ
EDİLGİ^{^[3]}

ELİMİZDE BİR KALEM OLSUN:

KALEMİN NİTELİĞİ: KALEM NASIL? KALEMİN RENGİ

—————————————————————–

KALEMİN NİTELİĞİ: KALEM NASIL? KALEMİN ŞEKLİ

—————————————————————–

KALEMİN NİCELİĞİ, ÖLÇÜSÜ: UZUNLUĞU

—————————————————————-

KALEMİN BAĞLANTILARI: KALEM NEYLE NE ARASINDA?

—————————————————————-

KALEMİN DURUMU: NE DURUMDA OLDUĞU?

—————————————————————-

KALEMİN NEREDE OLDUĞU: KALEMİN YERİ

—————————————————————–

KALEMİN NE ZAMAN YAPILDIĞI: KALEMİN ZAMANLA İLİŞKİSİ

———————————————————————–

KALEMİN KİME AİT OLDUĞU: KİMİN KALEMİ?

————————————————————————

KALEMİN NE YAPTIĞI: KALEMİN ETKİSİ, İŞLEVİ

————————————————————————

KALEME NE YAPILDIĞI: KALEMİN HANGİ ETKİ ALTINDA KALDIĞI

***

OKUMAK KAVRAMIYLA İLGİLİ BİR ÇALIŞMA ÖNERİSİ:

Okumak neyi/neleri çağrıştırıyor?
Biz neyi/neleri okuruz?
Dünyayı okumak ne anlama gelir?
İnsanları okumak ne demektir?
Davranışları okumak nasıl bir şeydir?
Geleceği okumak mümkün müdür?
Geçmişi okumak neyi gerektirir?
Eylemleri okumak ne anlama gelir?
Olup bitenleri okumak nasıl bir şeydir?
İçinde “okuma”, “okumak” sözcüklerinin geçtiği deyimleri yazabilir misin?

—————————————————

“Okumak”la “anlamak” arasındaki ilişki nedir?
“Okumak”la “değerlendirmek” arasındaki ilişki nedir?
“Okumak”la “yorumlamak” arasındaki ilişki nedir?
“Okumak”-“dinlemek” arasındaki ilişki nasıl bir ilişkidir?
İyi bir “okuma”nın gerekli ve yeterli koşulları sana göre nelerdir?

Burada çocuklarla birlikte yapılan felsefe çalışması için üç örnek verilmiştir; bu vb. örnekler çok farklı yaş grupları için de düzenlenebilir. Bu yolla, çocukların kendileri, başkaları (ben-ben-olmayan ilişkisi), kısacası karşılaştıkları (“Nesi var?” oyunu) üzerinde ve çokanlamlılık üzerinde (okuma örneği) düşünmeleri sağlanabilir; örnekler elbette çeşitlendirilebilir.

Sonuç olarak, buradaki temel doğrultu antropontolojiktir; başka bir deyişle:

İnsanın bedensel-düşünsel-dilsel bir özne olduğuna dikkat çekilmektedir.
İnsanın özne olarak arada oluşuna dikkat çekilmektedir.
İnsanın durum-duruş birlikte varoluşunda karşılaşma-karşılama-karşılaştırma ilişkisine dikkat çekilmektedir.
Sözcüklerin çokanlamlılığına dikkat çekilmektedir.

^* Sözelti için hazırlanmıştır. ↑
Antropontoloji hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.: Betül Çotuksöken, Antropontoloji ya da İnsan-Varlıkbilgisi. Felsefenin Gör Dediği I (ilk baskı: 2018), İstanbul: Alfa Yayınları, 2023; Betül Çotuksöken, Antropontolojinin Işığında Etik ya da Ahlak Felsefesi. Felsefenin Gör Dediği II, İstanbul: Notos Kitap Yayınevi, 2021. ↑
Aristoteles, Kategoriler, Çeviren: Saffet Babür, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1996. ↑

Bu yazıyı paylaşın

İlgili Yazılar