Andrea Piras ve Andrea Mameli
Özet
Yaygın gelişimsel bozukluklara (otizm) sahip çocukların tedavisinde kullanılan, dünya genelinde benimsenmiş görsel iletişim, bu iletişim yöntemine eklenen, Alternative Literacy with PDA and Augmentative Communication for Autism (ALPACA) adı verilen yeni sunum şekliyle zenginleştirilmiştir. Bu sistem, cep bilgisayarı için oluşturulmuş özel bir yazılımdır; dokunma, görme ve işitme yöntemlerini harmanlayan bir çözüm üzerine kuruludur; böylece dokunmatik ekran sayesinde her çocuğun kendi ihtiyacına uyarlanmış bir dizi ses parçasını ve görseli yönetmesi sağlanır. Bu makale, sistemin hedeflerini, özelliklerini ve geliştirilebilecek yönlerini ele almaktadır.
- Giriş
Görsel iletişimin klinik gereklilikleri ve deneklerin günlük yaşamları (evde, yolculukta, okulda, lokantada vb.) incelendiğinde kâğıt üzerindeki görsellerin idaresinin taşıma, saklama, görüntüleme ve seçim yapma gibi aşamalarda zorluklar çıkardığı gözlenir. Bu nedenle, cep bilgisayarlarının fiyatlarındaki düşüşün de etkisiyle, Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemlerinin (ADİS) köklü kavramsal mirasının, geniş bir görsel repertuvar ve etkileşimli yöntemler kullanılarak bu elektronik cihazlara aktarılması amaçlanmıştır. ADİS, karmaşık iletişim gereksinimi olan bireylerin geçici ya da kalıcı engellerini en aza indirebilmek telafi edebilmek ve seslendirme sonucu ortaya çıkan sözel dil, jestler ve işaretler gibi bireylerin sahip olması gereken iletişim becerilerini harekete geçirme fikrinden doğmuştur.
Dünyada en yaygın kullanılan sistem, evrensel adıyla PECS (Picture Exchange Communication Symbols) olarak bilinen Resim Değiş Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi’dir. PECS sistemi, bilişsel-davranışçı teknikler üzerinden, otistik bozukluktan muzdarip ya da daha genel olarak sosyal iletişimde güçlük çeken bireyler için tasarlanmış, Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemleri’ni kullanan bir öğrenme metodudur (Lori A. Frost ve Andrew S. Bondy, Delaware Otistik Programı’nın (Delaware Autistic Program) bir parçası olarak bu sistemi geliştirilmişlerdir). PECS programı, çocukların nöropsikolojik özelliklerine uygun olarak tasarlanmış ADİS’ten yararlanarak, çocuğun kendiliğinden iletişimsel etkileşime başlamasına yardımcı olmayı amaçlamaktadır. [Visconti P., Peroni M., Ciceri F., s. 61]
Görsel destekler, Yaygın Gelişimsel Bozuklara sahip çok küçük çocukların dil ve iletişim becerilerinin ortaya çıkmasını destekleyerek sözel dil ortaya koyamayan bu çocukların alternatif bir iletişim sistemine sahip olmalarına olanak sağlar. Genel olarak görsel destekler kâğıt üzerinde sunulmaktadır ancak kâğıt üzerinde çok sayıda imge bulunması, günlük yaşamın her anında (evde, okulda, lokantada, ulaşım araçlarında vb.) her zaman kullanışlı ve rahat değildir. [Doneddu, Fadda; s.364]
Basılı ve PVC kaplı görseller defterde, kalem kutularında ya da dosyalarda taşındığından kayda değer bir alan kaplar ve bu da söz konusu görsellerin kullanımını zorlaştırır. Bu zorlukların üstesinden gelmek için günümüzde, çok sayıda görsel desteğin (fotoğraf, sözcük, sembol, cümle) seçilebildiği menülere sahip cep bilgisayarları mevcuttur; bu görsellere her çocuğun gelişim düzeyine uygun sözcük ve dilbilgisi kullanımına uygun, pek çok farklı bağlamda kullanılabilecek sesli ifadeler eşlik eder. Böylece, çocuğun sadece ailesiyle değil, aynı zamanda örneğin okul gibi yerlerde öğretmenleriyle ve sınıf arkadaşlarıyla da iletişim kurabilmesi için önemli bir çözüm sunulur. İmgeleri, metinleri ve sesli mesajları içeren bu yardımcı öğeler, sadece ekrana dokunarak, iletişimde kullanılacak mesajların bağımsız olarak oluşturulmasını kolaylaştırır. Bu düşünceler ışığında ve her çocuğa özel çözümler üretme fikrinden hareketle SardiniaWeb (Cagliari) [SardianiaWeb], ALPACA Alternative Literacy with PDA and Augmentative Communication for Autism [ALPACA] projesini geliştirmiştir:
- ALPACA Projesi
ALPACA projesi küçük, taşınabilir dijital bir cihazın ekranında görüntülenecek yazılımın ve kişiselleştirilmiş görseller kümesinin oluşturulmasını kapsar. Görseller, PECS sisteminde kullanılan görseller değil, kişinin kendi çizimleri ve fotoğraflarından, uygun şekilde seçilmiş ya da yaratılmış nesnelerden, gıdalardan, hayvanlardan, mekânlardan vb. oluşur. Güncel olarak, ALPACA projesi için iki yazılım oluşturulmuştur, bunlar ALPACA Mono (Şekil 1) ve ALPACA Multi (Şekil 2)’dir; her iki yazılımda da nihai ürün, kullanıcının cep bilgisayarına (PDA’sına ya da başka bir deyişle Kişisel Dijital Asistanı’na) yüklenen görselleri, metinleri ve sesleri birleştiren ve etkileşimin doğrudan parmaklarla, dokunmatik ekran aracılığıyla gerçekleştirildiği bir multimedya iletişim aletidir.
ALPACA Mono’da görseller, alt kategorilere ayrılmadan kullanılabilir. Kategorilere göre görüntüleme yöntemi, ALPACA Multi’nin özelliğidir. Her iki yazılımda da, aynı anda 4 ya da 9 görselin görüntülenmesi, ses dosyalarının oynatılması, metinlerin büyük ya da küçük harfle gösterilmesi, metin dilinin seçilmesi, cihazı kullanan kişinin görsellerinin bulunduğu bölümün ve yapmak istediği eylemin görüntülenmesi gibi kişiselleştirmeler yapılabilir. Bunlara ek olarak ALPCA Multi’de aynı anda kategorideki 4 ya da 9 adın ya da sembolün görüntülenme seçeneklerinden biri tercih edilebilir.
Her ne kadar, teorik olarak iki uygulama da sınırsız görsel üzerinde çalışabilse de kategori başına 90 görsel ve en fazla 90 kategori sınırını aşmamanız tavsiye edilir; bunun sonucu olarak ALPACA mono için önerilen sınır 90 görsel, ALPACA Multi içinse 8100 görseldir. Başka bir deyişle, Mono kullanılırken ekrana en fazla on kez dokunarak bir görüntü elde edilebilirken, bu durum Multi için en fazla 20 dokunuştur (son kategoriye gelmek için 10 dokunuş ve son görsele gelmek için de yine on dokunuş olmak üzere).
 Şekil 1 – ALPACA Mono: Genel ekran (sol) ve seçilen öğe (sağ). |
|
ALPACA Multi v1.0’ın düzgün çalışması için gerekli işletim sistemi: Windows Mobile 5, Java Virtual Machine IBM J9, ses oynatıcı olarak Windows Media Player ve kitaplık olarak Standard Widget Toolkit (SWT).
Şekil 2 – ALPACA Multi programı için genel ekran örneği.
Projede kullanılan yazılım ve görseller altı ay boyunca Cagliari’deki Brotzu Hastanesi Yaygın Gelişimsel Bozukluklar Merkezi’nde [Brotzu] test edilmiştir; bu süre boyunca etkileşim şeklini ve kullanıcı arayüzünü iyileştirmek mümkün olmuştur. Bu sistem Sardunya’daki bazı yerel sağlık merkezlerince teknolojik bir asistan olarak benimsenmiş ve tamamlanan 12 cihaz, ilk yedi ayda kişiselleştirilip dağıtımı yapılmıştır.
- Olası Güncellemeler
ALPACA Projesi, görev analizi, zamanlama seçenekleri ve sosyal senaryolar gibi çözümlerin sunulması konularında geliştirilebilir.
Görev analizinden kasıt, otistik olmayan kişiler ve çocuklar için rutin işlemleri gerçekleştirmekte atılacak adımlarla özdeşleşmiş görüntü dizileridir. Örneğin yüz yıkamayla ilgili bir görev analizi şu aşamalardan oluşacaktır: Banyoya gitmek, suyu açmak, ellerini ıslatmak, eline sabun almak, elleri ovuşturmak, elleri suyun altında durulamak ve musluğu kapatmak. Her adım bir görsele karşılık gelecek ve görseller sırasıyla gösterilecektir.
Zamanlama seçenekleri eylemlerin sırasını belirlemek için tasarlanmış fotoğraflar, gerçekçi çizimler, semboller, sözcükler ya da cümleler içeren görsel ajandalardır; bu ajandalarda her görsel ya da metin, günün belirli etkinliklerine karşılık gelir.
Cep bilgisayarlarında bulunan ALPACA projesine uygulanabilecek başka bir olası güncelleme, gerçek sahneleri filmler ya da çizgi romanlar veya çizgi filmler üzerinden tasvir edecek olası sosyal senaryolar üzerine olacaktır. Sosyal senaryolar, olası sosyal özelliklerin ve buna uygun davranışların vurgulandığı gerçek yaşamdaki durumları betimler. Sosyal bağlamdaki belirli eylemlerle ilgili olarak “kim”, “ne”, “nerede”, “ne zaman”, “nasıl”, “neden” sorunlarına yanıt veren bilgileri içerirler. [Doneddu, Fadda; s. 384.]
Kullanıcıların sistemi kullanışına ilişkin ilk nicelik veriler, testin başlangıcının (2007 Eylül) üzerinden bir yıl geçtikten sonra toplanacak ve işlenecektir. Bugüne kadar 12 adet cihaz teslim edilmiş ve şimdilik kullanıcıların tamamı başka patolojilerin de (örneğin Down Sendromu) eşlik ettiği Yaygın Gelişimsel Bozuklar’a sahip çocuklardır.
Yerel sağlık merkezleri, üzerinde “Simgeler üzerinden iletişim kuran bireylere yönelik yardım” ibaresi bulunan bir uzman reçetesi karşılığında dokunma, yazılım ve kişiselleştirilmiş görsellerin (ve bunlara bağlı seslendirmelerin) de dâhil olduğu ALPACA kitini satın almışlardır. Fiyat, yürürlükte olan Tarife Cetvelinde belirtilen (27/9/1999 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 27/8/1999 tarih ve 332 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenen) fiyattır: 1.231,47 Euro (KDV hariç).
Yine Tarife Cetveli’nin yayımlandığı zaman dikkate alındığında, engelli kişileri desteklemeye yönelik bilişim teknolojilerine ve telematiğe dayalı cihazların çoğunun ulusal sağlık hizmetince karşılanan cihazlar listesinde yer almadığı görülür. Özellikle de ALPACA söz konusu olduğunda cep bilgisayarının yazılımının ve içeriğinin (görseller ve sesli metinler) güncellenmesini sağlayacak bir reçete olasılığı bulunmamaktadır.
- İlgili Çalışmalar
Piyasada Tango [Blink Twice] ve Dynamo [Dynavox] (Şekil 3, 4 ve 5) gibi özel donanımlara ve yazılımlara dayalı, geniş bir görsel yelpazesine sahip birtakım iletişim cihazları bulunmaktadır.
Bu ürünlerin içinde çok sayıda görsel olduğu için(birkaç bin) epey pahalıdırlar. Bahsi geçen programları kullanan kişilere sorulduğunda, programlardaki görseller (epey fazla sayıda) genellikle tanıdık gelmez (örneğin ABD’deki elektrik düğmeleri ya da itfaiyecilerin taktıkları kasklar İtalya’da kullanılanlardan epey farklıdır yahut sadece yüzeysel görünen başka özellikler de farklılık gösterir).
Şekil 3 – Dynamo İletişim Cihazı
Şekil 4 – Tango İletişim Cihazı
Şekil 5 – Sc@ut Cep Bilgisayarı üzerindeki İletişim Programı
ALPACA Projesine benzer bir sistem, İspanya’daki Granada Üniversitesince de geliştirilmiştir ve bu sistem cep bilgisayarları ve diğer bilgisayarlarda kullanılabilir. Sc@ut [Sc@ut] adlı bu projede görselin simgesinin altında küçük boyutlardaki bir metin gösterilir ancak seçilen görsel tam ekran olmaz.
ALPACA’da ise simgelerin altında metin bulunmamasına karar verilmiştir; aksi takdirde okumayı zorlaştıracak küçük bir yazı tipi kullanılması gerekecekti. Öte yandan çocuğun iyice görebilmesi ve gerektiğinde başka bir kişiye gösterebilmesi için görüntülerin tam ekran açılabilmesine olanak sağlanmıştır.
- Sonuç
Kişiselleştirme, kolay kullanım, birden çok duyunun uyarılması ve PDA cihazlarının geniş kitlelerce kullanılma olasılığı, ALPACA projesi için seçilen çözümlerin temelinde yatar. Görsellerin ve görsellerle ilgili yazıların dijitale aktarılması beraberinde, kolaylık açısından (görsellerin taşınması ve görüntülenmesi gibi) birtakım avantajlar sağlar ve çocuk ile elektronik cihaz arasındaki büyük çekim, ortak yazılım-cihaz sisteminin nasıl çalıştığını öğrenme süresini epey kısaltır.
ALPACA, dikkate değer derecede yer kaplayabildiklerinden her zaman pratik ve kolay olmayan basılı materyallerin kullanımından kaynaklanan zorlukların aşılmasını sağlar. Aynı zamanda otizmli çocukların, okul gibi günlük yaşam alanlarına girişini kolaylaştırır; çünkü okul gibi yerlerde kullanılan cep bilgisayarı, bireyin öğretmenleriyle ve sınıf arkadaşlarıyla iletişim kurmasını sağlayan bir cihaz olmanın yanı sıra diğer çocuklar için de bir ilgi odağı oluşturacağından, otizmli çocukların sınıfa entegrasyonları için ilk adımın atılmasında da yardımcı olur.
- Kaynakça
- Visconti P., Peroni M., Ciceri F., 2007, Immagini per parlare [Konuşmak için görseller] (Vannini Yayınevi).
- Doneddu G., Fadda R., 2007 I disturbi pervasivi dello sviluppo [Yaygın Gelişimsel Bozukluklar] (Armando Yayınevi).
- Sardiniaweb www.sardiniaweb.it
- ALPACA Comunicazione Alternativa www.comunicazionealternativa.it
- Tango www.blink-twice.com
- Dynavox www.dynavoxtech.com
- Sc@ut http://scaut.ugr.es
- Brotzu, Azienda Ospedaliera (Cagliari) www.aobrotzu.it
İtalyancadan Türkçeye Çeviren: S. İpek Ortaer Montanari
Düzeltmen: Fatih İkiz
Kaynak Metin: (Çevrimiçi) https://www.academia.edu/60549897/ALPACA_Comunicazione_alternativa_su_PDA_e_autismo , 13.11.2024.
